Araba Resimleri Üzerine
Edebiyatta, müzikte, sinemada, resimde ve akademik çalışmalarda araba resimleri üzerine bir derleme
--
Bir dönem özellikle kırsal yaşamda günlük hayatın vazgeçilmezi olan at arabaları yalnız ressamlara konu veya ilham olmakla kalmaz; edebiyatta, müzikte, sinemada kendine yer bulur; üzerine akademik çalışmalar yapılır. Abidin Dino’nun, günlük işlere adanmış bir taşıma aracının bile sanatsız ve sanatkârsız edemediğini söylediği at arabaları, üzerinde yer alan resimlemeler ile öne çıkar. Öyle ki bazı bölgelerde, resimlenmeyen arabaların kullanılmaları hatta köye girmeleri dahi yöre halkı tarafından garipsenir. Bu derlemede, arabanın türü, bölgelere özgü motifler ve araba ressamlarının üslubuyla farklılaşan araba resimlerinin konu edildiği çalışmalara çeşitli başlıklar altında yer verilecek ve yeni bilgiler edinildikçe güncellenecektir.
Edebiyat
Resimlenmiş arabalar yalnız resimde değil, edebiyatta da konu edilir. 24 Ağustos 1947 tarihinde Yedigün Mecmuası’nın 755. sayısında yayımlanan “Sur Dışında Hayat” hikâyesinde Sait Faik Abasıyanık, henüz on iki yaşında bir araba ressamından bahseder. Sur dışındaki günlük hayata dair yayımlanan fotoğraflarda Sait Faik’in bir araba imalathanesindeki görüntüsüne de yer verilir. Araba imalathanesinin önünde gördüğü halat arabasının resimlemelerini “bir kavun karpuz sergisi, uzakta bir köy, ay doğuyor, güneş batıyor, ekin tarlaları, rüzgârda sallanan iki ay çiçeği, bir kuzu, bir çıpa, derede yıkanan ördekler, bir gül demeti” sözcükleriyle betimler. Sonra Mehmet Reis’in ağzından Hasan adında bir çocuğun sekiz yaşında çıraklığa başladığını, dört senede ustasını geçtiğini, bir arabanın resimlemesini tam bir günde bitirdiğini, hatta çocuğun hünerini gören ustanın “Onunla boy ölçüşemeyeceğim yerde çalışamam!” diyerek kenti terk ettiğini belirtir. Yine aynı hikâyeden Mehmet Reis, biraz kinaye ile konuşarak ressamlarımızın gidip sergi açtıklarını, araba resimlemeye tenezzül etmediklerini vurgular.¹
“Boşuna çaba! Boya, boya. Hepsi süs için!”²
Adalet Ağaoğlu’nun Karanfilsiz başlıklı öyküsünde, eskiyle yeninin yer değiştirmeye başladığı bir dönemde kamyon kasaları ve araba süsleyen isimsiz bir araba ressamı işlenir. Araba resimlerindeki doğanın, çiçeklerin, renklerin etkileyici anlatımı hikâyenin sonlarına doğru “yüzler pek renksiz, ışıksız, gözler pek pırıltısız” sözleriyle zamanın ruhuna yenik düşen bir sanatın yerini daha ucuz ve daha hızlı tekniklerin almasına bırakır.³
Müzik
İnsanın at ve at arabası ile ilişkisi türkülerde de kendine yer bulur. Kaynağı Ahmet Şenses olan, Muzaffer Sarısözen tarafından derlenip notaya dökülen Balıkesir ilinin Kepsut ilçesine ait Arabamın İsbiti türküsü bunlardan biridir. Türkünün adında yer alan ve araba tekerleğinin ahşap kısmı anlamına gelen isbit sözcüğü ilerleyen zamanlarda değişerek 1966 yılında Arabamın Atları adıyla Berkant tarafından tekrar seslendirilir.⁴
Sinema, Belgesel ve Video
İstanbul’un Sarıyer ilçesine bağlı Gümüşdere Köyü’nde çekilen, Turgut Demirağ’ın yönetmenliğini üstlendiği, Türkan Şoray ve Murat Soydan’ın başrollerini paylaştığı 1967 tarihli Bir Dağ Masalı filmine renkli meyve ve çiçek figürleriyle resimlenmiş rengarenk bir at arabası kullanılır. Aynı tarihte çekilen, Lütfi Ömer Akad’ın senaryosunu yazıp yönetmenliğini yaptığı, Türkan Şoray’ın Erol Taş ile başrolü paylaştığı Ana filminde, çiçeğe benzeyen aynı desenin arabanın kanatlarında tekrarlanarak resmedildiği bir araba görülmektedir.⁵
1989 yılında TRT için çekilen ve Tanju Kurtarel’in yönetmenliğini yaptığı Araba Resimleri adlı iki bölümden oluşan belgesel, yok olmaya başlayan zanaatın belki de son uygulayıcılarıyla yapılan röportajların olduğu, dönemin at arabası üretimi ve resimlemesine tanıklık etmemizi sağlayan önemli bir yapımdır. Belgeselin birinci bölümünde Bursa, ikinci bölümünde Konya ve çevresindeki at arabası üreticilerine, araba türlerine, resimleme geleneklerine ve resimleyen zanaatkârlara dair oldukça detaylı bilgilere yer verilir.
2021 yılında vefat eden Nevşehir’in son araba ressamı Ali Kocatürk (1946–2021) ile yapılan söyleşi, TRT Arabi’de Arapça olarak yayımlanır. Nevşehir il merkezindeki Lale Sanayi Sitesi’ndeki atölyesinde çalışan Kocatürk, 1950’lerde Eskişehir’den Nevşehir’e gelir, mesleği kendisi gibi araba ressamı olan ağabeyinden öğrenir. TRT Haber’in kendisiyle yaptığı röportajda, 14 yaşında mesleğe başladığını belirten Kocatürk, talebin azalması nedeniyle araba minyatürlerine yönelir.
Resim
Abidin Dino, Bedri Rahmi Eyüboğlu ve Eren Eyüboğlu gibi ressamların halk resmine duyduğu hayranlık bilinir. Abidin Dino, İstanbul’un Fatih ilçesindeki At Pazarı’nda Tatar Usta olarak bilinen bir araba ressamı ile dost olur. Bedri Rahmi, Bursa ziyaretlerinde bir araba ressamı ile tanışır. Eren Eyüboğlu ise Bursa ziyaretlerinde yaptığı eserlerinde çeşitli hanlardaki at arabaları ve arabacıları günlük hayattan kesitlerle resimler.
Mehmet Emin Erşan (d. 1965), resimlenmiş arabalara eserlerinde sıklıkla yer verir. Birbirinden farklı motiflerle resimlenmiş arabaların karlı köy yollarına koşulduğu resimlerde arabaların karları ezerek yol alışının sesleri duyulur gibidir. Aynı zamanda araba resimlerinin bir zamanlar köy hayatının merkezinde oluşu, asli unsur olarak resimlerin merkezinde yer almasıyla vurgulanır.
24 Ocak 2022 tarihinde 65 yaşında iken hayatını kaybeden Arif Buz (1957–2022), günlük yaşamdan kesitler sunduğu resimlerinde araba resimlerine de yer verir. 35 yıl Ayvalık’taki at arabacıları meydanının ayakkabı satıcılarına doğru daralan kesimindeki atölyesinde çalışan Arif Buz, berber çırağı olarak başladığı kuaförlük mesleğinde, resim eğitimi almadan boş zamanlarında resim yaparak kendini yetiştirir. Resimlerinin temasını türlü duruşlarıyla atlar, yakında yok olacağını sandığı at arabaları ve arabacıları ile insanların, hayvanların, meydanların çaresizliğidir.⁶ Arif Buz, Ayvalık’ın kent kültürünü belgelemek amacıyla çekilen, Nail Pelivan’ın yönetmenliğini yaptığı belgesel serisinin birinci bölümüne konuk olur. Babasının çiftçilik yaptığını belirten ressam, iyi beslenememiş, bakımsız ve sahibine benzediklerini belirterek at arabasına koşulmuş atların ilgisini çektiğini söyler. At arabacılığı geleneğinin tükenmesi nedeniye at arabası, arabacı ve atları sürekli resimlerinde işlediğini belirtir.
Daha çok yazılarıyla bilinen Hulki Aktunç’un (1949–2011) resimlerinin esin kaynaklarından biri de araba resimleridir. 2005 yılında İstanbul’daki Harmony Sanat Galerisi’nde açtığı Ayvalık Yollarında, Sürücü Aynalarında başlıklı resim sergisi dolayısıyla Egemen Berköz ile yaptığı söyleşide, “çok sevdiğim halk resmi, eski tepsi resimleri, yastık resimleri, at arabaları kaportalarına yapılmış resimler, kıraathane resimleri, camaltı resimler; Süveyş Kanalı, Dünya Güzeli Züleyha gibi resimler… Örneğin Zileli Emin’in resimleri de çok yoğun sevgi duyduğum resimlerdi.”⁷ sözleriyle araba resimlerine olan sevgisinden bahseder. Eserlerinde, naiflikten uzaklaşmadan araba resimlerine getirdiği çağdaş yorum dikkat çeker.
Akademik Çalışmalar
YÖK Tez Merkezi’nde yapılan aramalarda, doğrudan araba resimleri anahtar kelimesine sahip tez bulunmamaktadır. Araba resimlerine ilişkin bilgiler, tezlerin içerisinde at arabası yapımı başlığında verilen bilgilerle sınırlıdır. Uzun yıllar günlük hayatın parçası olmuş; öykülerden türkülere kadar kendine yer bulmuş at arabalarına ve araba resimlerine yönelik sosyal ve kültürel çalışmaların yapılmamış olması düşündürücüdür.
Nişvan Özgeç Uçar’ın 1998 yılında Gazi Üniversitesinde hazırladığı “Göller Bölgesi ve Konya’da At Arabası, Kamyon ve Römork Süslemesi” başlıklı yüksek lisans tezinde halk ressamları veya gezginci ressamlar tarafından yapılan kamyon ve römorklardaki bezemelerin at arabalarına göre daha grafiksel bir anlatıma sahip olduğu, desenlerin empresyonist görünümlerden oluştuğu, ustaların kendi kişiliklerini yansıttıkları, renklerin de kendi kişiliklerine göre seçilip süslemelerin yapıldığı belirtilir. Aynı yıl Eminer Tunçer’in Selçuk Üniversitesinde hazırladığı “Konya’da yaşayan geleneksel ağaç ve toprak işçiliği” başlıklı yüksek lisans tezinde at arabası yapımı ve resimlemelerine ilişkin bilgilerin yer aldığı anlaşılmaktadır. İzinli olmadığından dolayı iki tezin de içeriğine erişilememektedir.
2005 yılında Selçuk Üniversitesinde Emine Nas tarafından yazılan “Günümüz Konya’sında yaşayan bazı sanatlar” başlıklı doktora tezinde “At Arabası Yapımı ve Boyacılığı” maddesinde yapım süreci, atölyeler, süsleme özellikleri gibi kapsamlı bilgilere yer verilir.
Rabia Yurdakök’ün 2021 yılında Dumlupınar Üniversitesinde hazırladığı “Osmanlı Devleti’nde Saltanat Arabaları” başlıklı yüksek lisans tezinde, Kırım Savaşı’ndan sonra İstanbul’da yaygınlaşmaya başlayan, genellikle şehir dışı seyahatlerde kullanılan ve yandan değil de arkadan binilen Talika arabaların kasalarının renkli boyalar ile boyandığı ve çiçek resimleriyle süslendiğini yazar. Kadınlar, arabalara binmeye başladıkları andan itibaren arabalarda süslemelerin fazlalaştığı görülmektedir.
Dergipark’tan yapılan aramada ilk sıralarda Şahan Ulusan Şahin’in 2005 yılında Bilig dergisinde yayımladığı “Türk Kültüründe At Arabası (At Arabalarının Dili)” başlıklı makalesi çıkmakta, makalede kültürel olarak at arabası incelemesinin yanı sıra Bursa ve Manisa’dan araba ressamlarına yer verilmektedir.
Araba resimleri konusuna naçizane bir katkı olarak 2021 yılında Millî Folklor dergisinde yayımladığım “Halk Resminden Grafik Tasarıma: Numan Balıca ve Adapazarı’nda Yetiştirdikleri” başlıklı makalede, Bursa’dan Adapazarı’na Türkiye Zirai Donatım Kurumunun arabalarını resimlemek üzerine çağrılan araba ressamı Numan Balıca’nın (1949–1976) hayatına ve yetiştirdiklerine dair bulgular sunulmuştur. Ayrıca Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun 1940’lı yılların ortasında yaptığı Bursa ziyaretinde Balıca ile karşılaşma ihtimali de bulunmaktadır. 2020 yılında Güzel Sanatlar Enstitüsü dergisinde yayımladığım “Bursa’nın Araba Ressamı: Enver Ertaban” başlıklı makalede ise Balıca’nın yetiştirdiği Enver Ertaban’ın yaşamını ve çalışmalarını belgeleyen bilgiler sunulmaktadır. Bunun yanı sıra “Tatar Usta kimdi?” başlıklı yazımda, 1940’larda Fatih’teki At Pazarı’nda maharetiyle tanınan ve Abidin Dino ile arkadaşlık eden bir araba ressamına değinilmektedir.
Son Güncelleme: 10 Eylül 2023
Yeni bilgiler edinildikçe yazı güncellenecektir. Katkıda bulunmak isterseniz, e-posta ile ulaşabilirsiniz.
Notlar
[1] Abasıyanık, S. F. (2002). Havuz Başı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. s. 73–79
[2] Ağaoğlu, A. (2010). Karanfilsiz. A. Alkan İnal (Ed.), Yazarlarımızdan Öyküler içinde (s. 9–14), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, s. 11
[3] Ağaoğlu, 2010, s. 9–14.
[4] Katkıları için Ömer Durmaz’a teşekkür ederim.
[5] Katkıları için Ahmed Raci’ye teşekkür ederim.
[6] Sönmez, S. (2017, 25 Mayıs). Kuaför-Ressam Arif Buz.
[7] Vahapoğlu, B. (2020). Hulki Aktunç: Hayatı ve Eserleri, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, s. 38.
