Tatar Usta kimdi?
1940’larda Fatih’teki At Pazarı’nda maharetiyle tanınan ve Abidin Dino ile arkadaşlık eden bir araba ressamı üzerine
Abidin Dino, kaynağını halk resminden alan ressamlardandır. Yerele olan ilgisinde ve yerelle olan bağının güçlenmesinde, henüz 26 yaşındayken Yurt Gezileri’nin ikincisine katılmasının büyük bir payı vardır. 1937–1944 yılları arasında sekiz yıl boyunca, dönemin yönetimi tarafından düzenlenen Yurt Gezileri’nde, Türkiye’nin 63 iline 58 ressam gönderilir ve sekiz yılda 675 tuvalden oluşan koleksiyon ile ülkenin gerçekleri ve mevcut durumu yansıtılır.¹ Yazı ve söyleşilerinde Dino, 1930’ların, 1940’ların köylülerini çizdiğini, gerçekliğin bu olduğunu ve onu gerçekliğe Anadolu’nun itelediğini söyler.²
“Taşıt arabası kadar somut ve güncel işlere adanmış bir araç bile sanatsız ve sanatkârsız edemiyordu demek.” Abidin Dino
Abidin Dino, 30 Nisan 1939–31 Ekim 1939 tarihleri arasında düzenlenen New York Dünya Fuarı’nda sergilenecek Türk Pavyonu’nun sanat danışmanlığı görevini alır. Sergi Heyeti Başkanı Vedat Nedim Tör koordinatörlüğünde, Mimar Sedad Hakkı Eldem ile çağdaş ve geleneksel anlayışta iki pavyon hazırlar. Geleneksel olan pavyonda, içerisinde minderlerin, masaların ve iskemlelerin olduğu ahşap bölümlere sahip 18. yüzyıl Türk kahvehanesi canlandırılır. Pano, masa ve iskemlelerin çiçek ve meyve nakışlarıyla donatılması için birine ihtiyaç duyulur. Dino’nun aklına araba nakışları yapan Tatar Usta gelir.³ Bir söyleşisinde, İstanbul’un en büyük araba süsleyicisi olduğunu söylediği bu araba ressamı ile dost olduğunu da söyler.⁴ Bu iyi tanıdığı araba ressamı, İstanbul’un Fatih ilçesindeki At Pazarı’nda çalışan ve Tatar Usta olarak bilinen kişidir. Dino, arabaların yanlarına at kuyruğundan yapılmış fırçası ile çiçek ve meyve resimleri konduran bu sanatkârın elinden çıkan renkleri saray işi olarak niteler ancak ismini zikretmez.
Sedad Hakkı Eldem, sergi sorumlusu Suat Şakir Kabaağaçlı (Halikarnas Balıkçısı olarak tanınan Cevat Şakir Kabaağaçlı’nın küçük kardeşi) yapılan örnekleri çok beğenirler ancak kısa süre sonra Dino, Ankara’ya çağrılır ve dönemin Sanayi Bakanı tarafından azarlanarak bir arabacı parçasının boyaları ve bezleri ile Amerika’da memleketi rezil etmesinin nedenini sorar. Dino, Selçuklu ve Osmanlı sanatındaki boya ustalarından bahseder, sonunda zor beğenen biri olduğunu bildiği Sedad Hakkı Eldem’in rızasıyla bu çalışmanın yapıldığını duyan bakan ikna olur.⁵ New York Halk Kütüphanesinin arşivinde pano, masa ve iskemlelere yapıldığına dair görüntü bulunmamakta, yalnız bina cephesinin üzerindeki işlemeler görülebilmektedir. Türk Pavyonu’nu gösteren kartpostalda, bina cephesindeki renkli işlemeler Tatar Usta’nın işi olabilir.
1977 yılında Ankara’da Vakko Sanat Galerisi’nde açtığı Doksan Çiçek Dokunsan Çiçek adlı resim sergisinden sonra Nedim Gürsel ile yaptığı söyleşide, çiçek resimlerinin başlangıcını 1938–1940 yıllarına kadar götürerek özellikle iki türe özel ilgisi olduğunu belirtir. Biri, Topkapı Sarayı’nın Harem dairesinde veya Boğaz’da Köprülü Yalısı’nda görülebilen geleneksel Osmanlı çiçek resimlemeleriyken diğeri, arabacı ustalarının halk karakteri taşıyan çiçekleridir.⁶ Dino’nun çiçek merakı, 1938 yılından önce bir vakitte Tatar Usta ile tanışmasından sonra başlamış olması muhtemeldir.
Dino’nun söyleşi ve yazılarında, dost olduğunu belirttiği Tatar Usta’nın adı geçmez. Nedim Gürsel ile yaptığı söyleşide az da olsa detay vererek İstanbul’daki en büyük araba süsleyicisi olduğunu söylediği ustanın At Pazarı’ndaki atölyesine ülkenin her yerinden arabacıların geldiğini, atölyenin önünü bayram yerine çevirdiklerini söyler ve Tatar Usta’nın atölyesini bir okula benzetir.⁷ Paytonların döşemelerini yapan araba ustası Ömer Çavkaştı’nın verdiği bilgiye göre⁸, aynı yıllar Samatya’da oturan Adapazarlı Rahmi Usta, At Pazarı’nda ressamlığı ile adından söz ettirir. Kuşkusuz, o dönemde At Pazarı’nda birçok araba ressamının dükkânı vardır. Acaba o araba ressamlardan biri olan Rahmi adlı usta, Tatar Usta olabilir mi? Kim bilir!
Tatar Usta’ya ilişkin bilgiler arttıkça yazı güncellenecektir. Eğer ustaya veya onu tanıyanlara ilişkin bilgiye sahipseniz, e-posta ile ulaşabilirsiniz.
Kaynakça
[1] Tansuğ, S. (2008). Çağdaş Türk Sanatı, İstanbul: Remzi Kitabevi.
[2] Güzel, M. Ş. (2008). Abidin Dino 1913–1942 Birinci Kitap, İstanbul: Kitap Yayınevi, s. 318.
[3] Güzel, 2008, s. 270.
[4] Güzel, M. Ş. (2006). Abidin Dino ile Söyleşiler Yazılar: Hayat ve Sanat, İstanbul: Peri Yayınları, s.13.
[5] Çeviker, T. (der.) (2018). Abidin Dino: Toplu Yazılar (1938–1994), İstanbul: Everest Yayınları, ss. 636–637.[6] Güzel, 2008, s. 264.
[6] Gürsel, N. (2000). 23 Yıllık Bir Söyleşi, Cumhuriyet Kitap, 555, ss. 5–6
[7] Gürsel, 2000, s. 5.
[8] Ömer Çavkaştı ile sözlü görüşme, 25.8.2021.
